Połaniec był grodem kasztelańskim leżącym w pobliżu ujścia rzeki Czarnej do Wisły, przy trakcie prowadzącym z Krakowa na Ruś przez Sandomierz. Najdawniejsza osada grodowa leżała w dolinie rzeki Czarnej, w pobliżu dzisiejszej Winnicy i funkcjonowała w XI-XII w. Prawdopodobnie przed 1264 r. w związku z nadaniem praw miejskich osada została przeniesiona na nowe miejsce, położone na płd.-zach. od grodu nad rzeką Czarną, gdzie prawdopodobnie wytyczono rynek i wzniesiono nowy kościół.
Chociaż ośrodki targowe o charakterze miejskim znane były już w Polsce wczesnopiastowskiej, to jednak gminy miejskie rządzące się własnymi prawami pojawiły się dopiero w XIII w. Prawo miejskie przyjmowano w gotowej formie, korzystając ze wzorów ustrojowych miast niemieckich: Lubeki lub Magdeburga. To pierwsze dominowało w strefie bałtyckiej, a magdeburskie stosowano w dwóch wersjach – jako prawo chełmińskie bądź średzkie. Ich podstawą były przywileje lokacyjne dla Chełmna i Torunia z lat 30. XIII w. Najstarsza gmina miejska powstała w Złotoryi na Śląsku, a podstawą jej organizacji był przyjęty wprost z Magdeburga przywilej arcybiskupi. Kolejne gminy miejskie powstawały również na Śląsku, który przodował w procesach urbanizacyjnych w okresie rządów Henryka Brodatego.
18 VII 1264 r. w Osieku książę krakowski i sandomierski w obecności swoich najwyższych dygnitarzy (wojewody krakowskiego oraz kasztelanów: krakowskiego, sandomierskiego, wiślickiego i lubelskiego) wystawił dokument, w którym uwzględniając wierną służbę Mikołaja, syna Bartłomieja wójta połanieckiego, zezwolił mu na założenie miasta (na prawie średzkim) na obszarze ziemi należącym do grodu i nadał mu dziedziczne wójtostwo w Połańcu wraz ze wszystkimi dobrami należącymi do niego: czteroma wolnymi łanami ziemi, łąkami, pastwiskami, barciami, lasami i zbiornikami wodnymi oraz prawem do polowania. W pozostałych księstwach piastowskich, w tym w Małopolsce, procesy urbanizacyjne przebiegały z różnym natężeniem. W księstwach krakowskim i sandomierskim nasilenie procesów urbanizacyjnych przypadło na drugą połowę XIII w., zwłaszcza podczas rządów Bolesława V Wstydliwego (1226-1279), syna Leszka Białego i Grzymisławy. Książę ten dbał o rozwój swego księstwa; korzystając z kontaktów ze Śląskiem, obserwował uważnie rozwój gospodarczy, prawny i kulturalny w tej dzielnicy. Dlatego Bolesław, dobrze rozumiejąc nowe tendencje gospodarczo-prawne, jakie od półwiecza zaznaczyły się na Śląsku, rozpoczął na większą skalę lokacje miast i wsi. Kilkanaście miast z Krakowem, Bochnią, Jędrzejowem, a także wsi zawdzięczało mu nowe formy organizacyjno-prawne i przestrzenne, stwarzające możliwości szybkiego rozwoju. Także Połaniec, leżący w ziemi sandomierskiej zawdzięcza Bolesławowi Wstydliwemu swój rozwój w XIII w.
W wystawionym przywileju Bolesław Wstydliwy zobowiązał mieszczan Połańca do płacenia czynszu w wysokości wiardunku (na św. Marcina) z ław sukienniczych i szewskich oraz jatek rzeźniczych, a także z domów po pół skojca; trzecią część tych opłat miał pobierać wójt dziedziczny Połańca, któremu książę zezwolił na wybudowanie młyna na rzece Czarnej i jazów na Wiśle (płoty grodzone w poprzek rzeki) oraz łowić ryby niewodem.
Wystawienie przywileju dla wójta Mikołaja Bartkowica przyczyniło się do rozbudowy miasta, które zaczęło się rozwijać na obszarze ziemi w pobliżu grodu. W XIV w. wybudowano tu drewniany kościół i przeniesiono relikwie św. Katarzyny z kościoła zamkowego. W połowie XV w. Połaniec liczył 180 mieszkańców mających tu swe domu, natomiast probostwo połanieckie stanowiło uposażenie prepozyta katedry sandomierskiej. Na początku XVI w. Połaniec otrzymał od króla Zygmunta I Starego prawo do odbywania targu i trzech jarmarków rocznie, co wpłynęło na dalszy rozwój miasta, należącego już do królewskich dóbr stołowych.
Źródło: Janusz Grabowski / Archiwum Główne Akt Dawnych