Gdy nadchodzi Wielkanoc, Polska rozbłyska barwami wiosny nie tylko przyrody, ale i rodzimego folkloru. Święta te, obchodzone z głębokim szacunkiem dla tradycji i religijności, to czas wielowymiarowego świętowania, w którym obok duchowości pojawia się cała gama obrzędów i zwyczajów ludowych.
Na szczególną uwagę zasługują przygotowania do święta, rozpoczynające się od Wielkiego Postu, który jest czasem refleksji i wyczekiwania na Wielkanoc. Ostatni tydzień Postu – Wielki Tydzień – to czas wytężonych przygotowań do głównych obrzędów.
Rozpoczęcie Niedzielą Palmową, dzień ten ma na celu przygotowanie palemek wielkanocnych. Są to specjalnie przygotowane bukiety z wierzby i innych wiosennych roślin, często ozdobione kolorowymi wstążkami i akcentami, które niesione są do kościoła na poświęcenie. Wielki Czwartek to dzień obmycia nóg, symbolizujący pokorę i równość, a Wielki Piątek – dzień zadumy i skupienia, kiedy to wspomina się Mękę Chrystusa. W Wielką Sobotę odbywa się święcenie pokarmów – koszyczki wypełnione tradycyjnymi potrawami, takimi jak jajka, chleb, sól, kiełbasa, oraz ciasta – są przynoszone do kościoła, aby ksiądz poświęcił te świąteczne produkty. Jest to również czas, gdy dzieci i dorośli przygotowują pisanki, które z wielkopiątkowym rozmysłem przemieniają się w małe dzieła sztuki.
Ponadto Lany Poniedziałek, popularnie nazywany Śmigusem-Dyngusem, to czas wodnych zaczepek, wywodzący się z dawnych obrzędów płodnościowych i oczyszczających. Zwyczaj oblewania się wodą sięga czasów dawnych Słowian i związany był z praktykami żegnania zimy i witania wiosny. Chrześcijaństwo, przejmując rodzimy obrządek, powiązało go z oczyszczającą mocą wody. W tym dniu przyjęło się oblewać się nawzajem wodą, co ma przynieść zdrowie i pomyślność.
Nieodłącznym elementem tych tradycji są świąteczne potrawy, które goszczą na polskich stołach. Starannie przygotowywane dania wielkanocne, takie jak żurek, biała kiełbasa, pasztet, chrzan, mazurki, babka oraz serca, są kulminacyjnym punktem świątecznego stołu, gdzie rodzina zbiera się w czasie Wielkiej Nocy, by wspólnie świętować.
W polskim kalendarzu obrzędowym Wielkanoc zajmuje wyjątkowe miejsce, a niektóre z ludowych zwyczajów po dziś dzień fascynują swą unikalnością. Wśród wielu tradycji wielkanocnych znalazły się te, które mogą zaskoczyć lub rozbawić, takie jak pucheroki – czyli stróże Wielkiego Tygodnia (dziś obchodzone są w okolicach Krakowa). To specjalnie ubrani młodzi chłopcy, których twarze pobrudzone są sadzą. Ubrani w kożuchy, na głowach zakładają wysokie stożkowe czapki, przyozdobione kolorowymi bibułkami. Reprezentują postacie, które stają na straży przed złymi mocami przed świętami. Natomiast w niektórych regionach zachowuje się zwyczaj wieszania Judasza – rytualnego potępienia zdrajcy, symbolizującego przestrogę przed nielojalnością. Kukłę Judasza przygotowuje się ze słomy, następnie ubiera w stare podarte ubrania i wiesza na wieży kościoła czy słupie. Następnie strąca się ją i, okładając kijami, rozpoczyna się pochód po całej wsi. Na końcu kukła zostaje podpalona i wrzucona do rzeki. Obecnie zwyczaj wieszania Judasza przetrwał jedynie na Podkarpaciu, m.in. w Pruchniku.
Nie mniej interesujący jest pogrzeb żuru i wieszanie śledzia, co symbolizuje pożegnanie postnych dań i wesołe przywitanie świątecznego jadłospisu. Gar żuru czasami z dodatkiem popiołu czy błota wylewano do wykopanego dołu a śledzia przeważnie wyciętego z tektury lub drewna wieszano na drzewie. Ten zwyczaj wielkanocny obchodzono zwłaszcza na Kujawach.
Szukanie jajek wielkanocnych to zabawa znana dla dzieci dająca radość zarówno najmłodszym, jak i dorosłym uczestnikom. Zajączek zostawia podarunki na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W niektórych regionach np. na Kujawach odbywają się przywołówki. Chłopcy z całej wsi zbierali się na centralnym placu. Następnie wspinali na podwyższenie (np. mur albo drzewo) i „przywoływali” okoliczne dziewczęta. Znany był również tzw. śmiergust – zwyczaj poniedziałkowych oblewań, znany również pod nazwą Śmigusa-Dyngusa. Śmiergust odbywa się w Wielki Poniedziałek i występuje tylko na Śląsku.
Tradycja Siudej Baby, zakorzeniona w małopolskim folklorze, stanowi niezwykłe dziedzictwo wielkanocnej tradycji regionu. Jej początki wywodzą się z prastarych zwyczajów ludowych, które skupione były wokół zwiastowania nadejścia wiosny i odstraszania ostatnich tchnień mroźnej zimy. Za kapłankę przebiera się młodzieniec, który w efektownym przebraniu zdobionym korami, wykonanymi z kasztanów czy ziemniaków, oraz smoliście pomalowanym ciałem, w towarzystwie orszaku odwiedza domy, zbierając ofiary. Czerniona twarz Siudej Baby to nie tylko symbol ochrony, ale i przesądzający o pomyślności znak, mający zapewnić dziewczętom fortunę w znalezieniu małżeńskiego szczęścia.
Podobnym rytuałem jest emaus – krakowski odpust, podczas którego odbywa się sprzedaż figurek i zabawek związanych z Wielkanocą. Nazwa „Emaus” pochodzi od nazwy biblijnej wsi, do której zmierzał Jezus Chrystus, nierozpoznany nawet przez własnych uczniów. Odpust miał być uczczeniem pamięci o tej historii.
Równie ciekawy jest zwyczaj rękawki, kultywowany na krakowskich Błoniach. Młodzi mężczyźni wspinali się na krakowski kopiec i podczas odpustu zrzucali w stronę biedoty żywność (np. jajka, obwarzanki, jabłka czy pierniki), a czasami nawet drobne monety. Obecnie rękawka wygląda zgoła inaczej. Z tej okazji organizowany jest festyn, a jajka staczane są już tylko symbolicznie.
Dawniej wierzono, że obmycie twarzy wodą, w której gotowały się jaja na święconkę, ma pomagać na cerę, a nawet likwidować piegi. Dlatego kobiety myły twarz w wodzie, w której gotowały się jaja na święconkę. Innem zapomniany dzisiaj zwyczajem jest ten związany zasłonięcie lustra w Wielki Piątek, co oznaczało wyrzekanie się wszelkiej próżności.
Bogactwo obchodów wielkanocnych w Polsce dowodzi, jak różnorodne i kreatywne były, a często wciąż są, sposoby świętowania tego ważnego czasu w liturgicznym kalendarzu. To właśnie mniejsze, mniej znane tradycje dają świadectwo ludowej kreatywności i pozwalają na lepsze zrozumienie lokalnych kultur, które wciąż pulsuje w rytmie starych zwyczajów.
Współczesna Wielkanoc w Polsce jest syntezą wiary, folkloru i rodzinnych tradycji, które z każdym rokiem przyjmują nowe formy, a zarazem pielęgnują te najstarsze, by z radością odnawiać ducha Wielkanocy. Te bogate zwyczaje wielkanocne są nie tylko świadectwem religijności, ale także istotnym elementem polskiej tożsamości kulturowej. Przekazywane z pokolenia na pokolenie, wzmacniają więzi rodzinne i pomagają zachować unikalne dorobek narodowy.
Dziękujemy, że przeczytałaś/eś nasz artykuł. Twój czas spędzony na Portalu Polaniec.com.pl jest dla nas najlepszym podziękowaniem za naszą pracę. Jeśli chcesz być na bieżąco z informacjami, zapraszamy do naszego serwisu ponownie! Jeżeli podobał Ci się artykuł podziel się z innymi udostępniając go w mediach społecznościowych.