W dniu dzisiejszym, 4 lutego 2025 roku obchodzimy 279. rocznicę urodzin Tadeusza Kościuszki, bohatera narodowego Polski i Stanów Zjednoczonych, wybitnego dowódcy wojskowego i inżyniera, a przede wszystkim Naczelnika Insurekcji Kościuszkowskiej. Napoleon nazwał go „bohaterem północy“, Thomas Jefferson „najczystszym synem wolności, jakiego poznałem (…) i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych”, a caryca Katarzyna Wielka “bestią”. W tym szczególnym dniu warto przypomnieć, postać tego wielkiego Polaka, ze szczególnym uwzględnieniem naszej małej Ojczyzny, miejsca gdzie ogłosił słynny Uniwersał Połaniecki, akt stanowiący fundament Insurekcji.
Młodość i edukacja

Tadeusz Kościuszko urodził się w lutym 1746 roku w Mereczowszczyźnie na Polesiu, w ówczesnym Wielkim Księstwie Litewskim, będącym częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Roch III. Jego ojciec, Ludwik Tadeusz Kościuszko, był oficerem wojsk koronnych, a matką Tekla z Ratomskich. Kościuszko został ochrzczony w obrządku katolickim, otrzymując imiona Andrzej, Tadeusz i Bonawentura. Rósł i rozwijał się pod okiem matki, która uczyła go czytać i pisać. Tadeusz od najmłodszych lat zdradzał zamiłowanie do nauki rysunków i co przyszłemu inżynierowi dało wiele korzyści. Podobnie jak większość ówczesnej szlachty, Kościuszkowie posługiwali się językiem polskim i identyfikowali się z kulturą polską, jednocześnie podkreślając swoje przywiązanie do wielokulturowej tożsamości Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tadeusz otrzymał staranne wykształcenie, początkowo w domu, a następnie w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. W 1755 roku rozpoczął naukę w Korpusie Kadetów w Warszawie, elitarnej szkole wojskowej, którą ukończył w 1769 roku jako komendant dywizji w randze kapitana. Po ukończeniu Korpusu Kadetów wyjechał do Francji, aby kontynuować naukę w dziedzinie wojskowości i architektury. Specjalizował się tam w budowie dróg, mostów, szańców obronnych i ich zdobywaniu. Po 5 latach powrócił do kraju jako dobry inżynier.
Początki Kariery Wojskowej
W 1774 roku Kościuszko powrócił do Polski, gdzie objął posadę nauczyciela domowego w rodzinie Sosnowskich. Zastał on Polskę wyczerpaną czteroletnią wojną konfederacką, a naród ogłuszony katastrofą podziału, był w stanie najwyższego przygnębienia. Złamany losem rozpadającej się Ojczyzny i własnym zawodem miłosnym, a z drugiej strony pchany żądzą czynu, opuszcza w roku 1775 kraj, by na ziemiach Ameryki walczyć o jej niepodległość przeciw Anglikom.
Bohater Rewolucji Amerykańskiej

W Ameryce Kościuszko zaangażował się w walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Po wylądowaniu w Filadelfii zgłosił się do wydziału wojny i został przyjęty do służby czynnej. Dzięki swoim zdolnościom inżynieryjnym szybko awansował, projektując i nadzorując budowę fortyfikacji, m.in. w West Point i Filadelfii. Brał udział w wielu bitwach, m.in. pod Saratogą, gdzie jego fortyfikacje odegrały kluczową rolę w zwycięstwie Amerykanów. Za swoje zasługi został awansowany do stopnia generała brygady i odznaczony przez prezydenta George’a Washingtona Orderem Cyncynata w dniu 5 maja 1784 roku.
Powrót do Ojczyzny i wojna w obronie Konstytucji 3 Maja

W 1784 roku Kościuszko powrócił do Polski. Po powrocie z Ameryki i staraniach o przyjęcie do wojska polskiego borykał się z trudnościami finansowymi. Sejm Wielki (1788-1792) wprowadził reformy, w tym plan rozbudowy armii w celu obrony granic Rzeczypospolitej. Kościuszko dostrzegł szansę na powrót do służby wojskowej i spędził trochę czasu w Warszawie, angażując się w debaty polityczne. Napisał wówczas propozycję utworzenia sił milicji, wzorowanej na modelu amerykańskim. W 1789 roku otrzymał nominację na generała majora wojsk koronnych i rozpoczął służbę we Włocławku, gdzie w listach do generała Franciszka Ksawerego Niesiołowskiego narzekał na “leniwych” i “nieostrożnych” mieszkańców, kontrastując ich z “dobrymi i oszczędnymi Litwinami”. W tym samym roku został przeniesiony na Wołyń, gdzie służył pod komendą księcia Józefa Poniatowskiego. W 1792 roku, w czasie wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja, dowodził dywizją i odznaczył się w bitwach pod Zieleńcami i Dubienką, za co otrzymał order Virtuti Militari. Po klęsce wojny i II rozbiorze Polski, Kościuszko wyemigrował do Saksonii.
Naczelnik Insurekcji
W marcu 1794 roku, w obliczu narastającego rosyjskiego ucisku i konfederacji targowickiej, Kościuszko stanął na czele powstania narodowego. 24 marca na Rynku Głównym w Krakowie złożył uroczystą przysięgę, ogłaszając się Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej. Rozpoczęła się Insurekcja Kościuszkowska, heroiczna walka o wolność i niepodległość Polski. Doświadczenia Kościuszki z Rewolucji Amerykańskiej, gdzie walczył ramię w ramię z obywatelami o wolność i niepodległość, wywarły głęboki wpływ na jego poglądy na temat społeczeństwa i armii. Idee te przeniósł na grunt polski, dążąc do stworzenia armii obywatelskiej i społeczeństwa opartego na zasadach równości i sprawiedliwości.

Kościuszko w Połańcu – Uniwersał Połaniecki

5 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych dotarł do Połańca, gdzie założył obóz warowny, usytuowany w widłach rzek Czarnej i Wisły. Umocnienia ciągnęły się od folwarku w Żapniowie w kierunku północnym. Stanowisko to z natury już obronne, umocnił jeszcze trzema rzędami baterii i redut, obwarowanych palisadami, które zasłaniały cały przód obozu. W tym czasie Połaniec był niewielkim miasteczkiem, zamieszkanym przez około 1000 osób. Połaniec był otoczony lasami i podmokłymi terenami, co czyniło go trudno dostępnym. W tym czasie w miasteczku znajdował się dwór, młyn, karczma, kościół św. Marcina oraz synagoga. Mieszkańcy utrzymywali się z uprawy roli, rzemiosła i handlu.
Już nazajutrz Rosjanie, dowodzeni przez gen. Denisowa rozpoczęli blokadę obozu, rozmieszczając swe wojska w okolicy Staszowa, Wiązownicy i Osieka. Aby nie dopuścić do połączenia wojsk Tadeusza Kościuszki z oddziałami gen. Jana Grochowskiego, Denisow przygotował pod Annopolem zasadzkę na gen. Grochowskiego, zamierzającego przeprawić się przez Wisłę. Kościuszko, wykorzystując naturalne walory obronne wybranego przez siebie miejsca i zdobyte w Ameryce doświadczenia wznosił na przedpolach Połańca okopy. W pracach fortyfikacyjnych żołnierzy wspierali mieszczanie połanieccy, którzy dowozili drzewo z pobliskiego lasu, kopali rowy i sypali szańce pod osobistym nadzorem Naczelnika. Obóz osłaniał również miasto i okoliczne przysiółki: Rybitwy, Winnicę i Podskale. W czasie prac fortyfikacyjnych nie zaniedbywano również szkolenia rekrutów, którzy pomimo oblężenia obozu przez wojska rosyjskie, ciągnęli do Połańca z różnych zakątków Sandomierszczyzny.

Tadeusz Kościuszko mieszkał w kwaterze na Żapniowie, w domu Tekli Jungiewiczowej, wdowy po żołnierzu. – Kościuszko tam też redagował Uniwersał, a gdy musiał uchodzić z Połańca, to podpisał się na szybie okiennej sygnetem z brylantem – powiedział w 1966 r. ówczesnty sekretarz gminy Połaniec Tadeusz Machnicki. Słowa te potwierdzał również Kazimierz Warchałowski który pisał, że na pamiątkę pobytu w domu, Naczelnik wyrył na jednej z szyb, brylantem z sygnetu, swoje inicjały. Wedle przekazów przez jakiś czas w skrzyni u Jungiewiczów miał spoczywać oryginalny tekst Uniwersału, jedenaście sznurów korali i kindżał. Większość czasu Kościuszko spędzał w altance w sadzie koło kapliczki św. Mikołaja, na krześle obitym świńską skórą. Potomek Jungiewiczów, Michał Murczkiewicz miał przekazał krzesło i szybę do kościoła św. Marcina w 1888 r. Przedmioty te wyratował rok później ks. Apolinary Knothe z płonącego kościoła. Przekazane do Muzeum Kieleckiego w 1909 r. tam zaginęły.

Dwa dwa dni po dotarciu do Połańca, 7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko ogłosił “Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych” zwany w skrócie Uniwersałem Połanieckim. Był to najważniejszy akt prawodawczy, wydany od momentu rozpoczęcia insurekcji. Uniwersał składający się z 14 paragrafów był adresowany do komisji porządkowych w całym kraju i za ich pośrednictwem miał być ogłoszony ludowi. Historycy uznają go za najważniejszą ustawę agrarną w XVIII-wiecznej Polsce i jedną z najważniejszych w Europie. Jego nowatorski (rewolucyjny) charakter polegał na tym, że nie tylko zapowiadał, lecz wprowadzał w życie reformę stosunków wiejskich. Inspirowany ideami oświeceniowymi i rewolucji amerykańskiej, głosił zniesienie poddaństwa chłopów, nadanie im wolności osobistej i prawa do ziemi, a także zmniejszenie pańszczyzny. Miał na celu zmobilizowanie chłopów do walki o niepodległość i stworzenie podstaw nowego, sprawiedliwego ustroju społecznego w Polsce. Dokument ten był niezwykle postępowy jak na swoje czasy. W czasach, gdy w Europie dominował feudalizm, Kościuszko proponował reformy, które miały na celu poprawę losu najbiedniejszych warstw społecznych i zapewnienie im podstawowych praw. Uniwersał Połaniecki stanowił ważny krok w kierunku budowy nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Przywódca Insurekcji kościuszkowskiej obozował pod Połańcem przez 14 dni, odpierając ataki Rosjan. Moskale, nie mogąc pokonać “buntownika Kościuszki”, palili i grabili okoliczne wsie. 8 maja wojska rosyjskie pod dowództwem generała Denisowa otoczyły obóz Kościuszki, zajmując okoliczne miejscowości. Rosjanie rozlokowali się w okolicznych wsiach, a w obozie Kościuszki przebywało około 7200 żołnierzy, 2000 koni i lazaret. Mimo blokady, do obozu dołączyło ponad 150 ochotników, jednak zdarzały się też dezercje. W obozie panował głód i choroby. Rosjanie dwukrotnie atakowali obóz, ale bezskutecznie. Ostatecznie Denisow odstąpił od oblężenia w nocy z 17 na 18 maja, na wieść o przekroczeniu przez gen. Grochowskiego Wisły pod Rachowem, zostawiając część wyposażenia, w tym namioty. 19 maja Kościuszko zwinął obóz i drogą przez Niedziałki, Rytwiany, Staszów, udał się w kierunku Sieczkowa k. Szydłowa, gdzie jeszcze tego samego dnia połączył swe szeregi z wojskami gen. Grochowskiego. W trakcie pobytu Kościuszki w Połańcu stoczonych zostało 6 potyczek z Rosjanami. Spaleniu uległa część miasta tzw. Zamoście oraz Skład Solny, w którego miejscu aktualnie znajduje się Enea Elektrownia Połaniec.
Klęska powstania i dalsze losy Kościuszki

Niestety, pomimo początkowych sukcesów, Insurekcja Kościuszkowska zakończyła się klęską. W październiku 1794 roku Kościuszko został ciężko ranny i wzięty do niewoli w bitwie pod Maciejowicami. Powstanie upadło, a w 1795 roku nastąpił III rozbiór Polski, który położył kres istnieniu Rzeczypospolitej. Wydarzenia te były tragicznym zwieńczeniem wysiłków Kościuszki o wolną i niepodległą Polskę. Po śmierci carycy Katarzyny II Kościuszko został uwolniony z niewoli przez cara Pawła I. Wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. W 1798 roku napisał testament, w którym przeznaczył swój amerykański majątek na wykupienie z niewoli i edukację czarnoskórych niewolników. Niestety, jego testament nie został w pełni wykonany. W 1817 roku Kościuszko powrócił do Europy i osiadł w Szwajcarii, gdzie zmarł 15 października tego samego roku. Jego prochy spoczęły w krypcie na Wawelu, a serce zostało złożone w urnie w kaplicy św. Leonarda na Zamku Królewskim w Warszawie.
Dziedzictwo Kościuszki
Tadeusz Kościuszko pozostawił po sobie bogate dziedzictwo. Był nie tylko wybitnym dowódcą wojskowym i inżynierem, ale także człowiekiem o niezłomnych zasadach moralnych, walczącym o wolność i sprawiedliwość społeczną. Jego postać jest symbolem patriotyzmu, poświęcenia i umiłowania Ojczyzny. Pamięć o Tadeuszu Kościuszce jest żywa do dziś zarówno w Polsce, jak i w Stanach Zjednoczonych, gdzie jest uznawany za bohatera narodowego. Jego imieniem nazwano liczne miejsca i instytucje, w tym najwyższy szczyt Australii (Góra Kościuszki) oraz wyspę w Archipelagu Aleksandra, w południowo-wschodniej Alasce, na północny zachód od Wyspy Księcia Walii. W Stanach Zjednoczonych jego imieniem nazwano hrabstwo w stanie Indiana oraz most łączący Nowy Jork z Brooklyn. Postać Kościuszki jest upamiętniana w pomnikach, nazwach ulic i placów, a także w programach edukacyjnych.

Dla nas – Połańczan – postać Naczelnika ma szczególne znaczenie. Wielki Polak i patriota, patron Szkoły Podstawowej w Połańcu jest żywy również w naszej tradycji i obecny w życiu połanieckiej społeczności. Pobyt Kościuszki w Połańcu upamiętniają m.in. Kopiec Kościuszki z 15 października 1917 roku, pomnik Tadeusza Kościuszki odsłonięty 14 października 1984 roku oraz nazwy ulic związane z Insurekcją Kościuszkowską. Oprócz pamiątek po Uniwersale Połanieckim można zobaczyć wiele innych ciekawych obiektów np. Plac Uniwersału Połanieckiego – rynek, Cmentarzyk Kosynierów, Galerię Kościuszkowską, mural Naczelnika przy Szkole Podstawowej w Połańcu, wybudowany w latach 1897-1899 neoromański kościół pw. św. Marcina Biskupa, dworek szlachecki w Ruszczy z przełomu XVIII/XIX, dąb Kościuszki w Ruszczy, przepiękne krajobrazy na skarpie wiślanej – panoramę nadwiślańską, Winną Górę gdzie znajdują się głazy upamiętniające pierwszy kościół pod wezwaniem św. Katarzyny i kaplicę św. Mikołaja, grodzisko kasztelanii połanieckiej i wiele innych ciekawych miejsc pośrednio i bezpośrednio związanych z Tadeuszem Kościuszką.

Współcześnie tradycje kościuszkowskie w naszym mieście kultywuje Towarzystwo Kościuszkowskie w Połańcu, które aktywnie działa na rzecz upamiętniania dziedzictwa Tadeusza Kościuszki. Stowarzyszenie angażuje się w liczne inicjatywy, takie jak organizacja obchodów rocznicowych, wystaw i konferencji, a także prowadzenie działań edukacyjnych i popularyzatorskich, rekonstrukcji i żywych lekcji historii mających na celu przybliżenie postaci i dokonań Kościuszki zarówno mieszkańcom Połańca i okolic jak i odwiedzających nasze miasto turystom.
* * *
„Nigdyby Polakom broń ich nieprzyjaciół straszną nie była, gdyby sami pomiędzy sobą zgodni znali swą siłę i całej tej siły użyć umieli”.

Tadeusz Kościuszko, którego 279. rocznicę urodzin obchodzimy w dniu dzisiejszym to postać wyjątkowa. Zapisał się w historii Polski jako niezłomny obrońca wolności i praw człowieka. Jego wpływ na narodowe dążenia Polaków jest niepodważalny. Był wybitnym dowódcą wojskowym, wizjonerem i reformatorem społecznym. Patriota, polityk, wódz, inżynier wojskowy. Jego Uniwersał Połaniecki, ogłoszony w Połańcu 7 maja 1794 roku, stanowił przełomowy dokument, który wprowadzał nowoczesne idee sprawiedliwości społecznej i równości. Kościuszko pozostawił po sobie trwałe dziedzictwo, które inspiruje do dziś. Jego walka o wolność i niepodległość, a także jego ideały społeczne, pozostają ważnym punktem odniesienia dla współczesnych pokoleń.
Dziękujemy, że przeczytałaś/eś nasz artykuł do końca.
Bądź na bieżąco! Obserwuj nas na Facebooku.