Dzień 3 maja to jedna z najważniejszych dat w polskiej historii – rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja z 1791 roku, której 234. rocznicę będziemy obchodzić w tym roku. Święto to zostało ustanowione w 1919 roku, zakazane w okresie komunistycznym, a następnie przywrócone w 1990 roku. Współczesne obchody obejmują oficjalne uroczystości, parady i wydarzenia kulturalne.W całym kraju miasta i miasteczka przygotowały się do uroczystych obchodów, odzwierciedlających trwałe znaczenie Konstytucji jako symbolu wolności, demokracji i dążenia do suwerenności. W Połańcu zaplanowano m.in. Mszę Święta za Ojczyznę o godzinie 12:00 w kościele pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Połańcu, po której nastąpi złożenie kwiatów pod Krzyżem Kosynierów. Obchody odbywają się również w środowiskach polonijnych za granicą oraz na Litwie.
Konstytucja 3 Maja z 1791 roku stanowi jeden z najważniejszych momentów w historii Polski i Europy. Ten przełomowy akt prawny, zatytułowany formalnie “Ustawa Rządowa”, był pierwszą spisaną konstytucją w Europie kontynentalnej i drugą na świecie, zaraz po Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Jej głównym celem było uregulowanie ustroju prawnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i modernizacja państwa. Fakt, iż Konstytucja 3 Maja wyprzedziła inne europejskie ustawy zasadnicze, świadczy o postępowości myśli politycznej ówczesnych elit Rzeczypospolitej i do dziś stanowi powód do narodowej dumy. Określenie “Ustawa Rządowa” trafnie oddaje charakter tego dokumentu – nie był to jedynie zbiór ogólnych zasad, lecz konkretny akt mający na celu uporządkowanie i usprawnienie funkcjonowania państwa.
Kryzys Rzeczypospolitej w XVIII Wieku
W XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów znajdowała się w niezwykle trudnej sytuacji politycznej, balansując na krawędzi upadku. Wewnętrzne słabości państwa były liczne i głęboko zakorzenione. Jednym z najbardziej destrukcyjnych elementów ustroju była zasada “liberum veto”, która umożliwiała każdemu posłowi Sejmu zerwanie obrad i unieważnienie podjętych uchwał. Ta anarchizująca praktyka paraliżowała proces legislacyjny i osłabiała centralną władzę. Dodatkowo decentralizacja władzy powodowała, że realne wpływy często spoczywały w rękach lokalnych magnatów, a nie rządu centralnego. Uboga szlachta, pozbawiona majątku, była podatna na przekupstwo ze strony agentów obcych mocarstw, co dodatkowo destabilizowało sytuację polityczną. W tym okresie malało również znaczenie polityczne miast i mieszczaństwa.
Nie tylko wewnętrzne problemy osłabiały Rzeczpospolitą. Państwo polsko-litewskie znajdowało się pod silną presją zewnętrzną ze strony swoich potężnych sąsiadów. W 1772 roku doszło do I rozbioru Polski, który był jasnym sygnałem alarmowym o słabości państwa i zagrożeniu jego dalszego istnienia. Sąsiednie mocarstwa, zwłaszcza Rosja, aktywnie ingerowały w wewnętrzne sprawy Polski, dążąc do utrzymania jej w stanie zależności i anarchii. W praktyce, w XVIII wieku Polska stała się protektoratem Rosji, która gwarantowała jej “wolność i bezpieczeństwo”, co w rzeczywistości oznaczało brutalną dominację.
Droga do Reform – Sejm Czteroletni (1788–1792)
W obliczu narastającego zagrożenia i świadomości konieczności głębokich reform, w 1788 roku zebrał się Sejm Czteroletni, zwany także Wielkim Sejmem. Początkowo zwołany w celu zatwierdzenia sojuszu z Rosją, szybko przekształcił się w forum debaty nad przyszłością państwa i koniecznością uniezależnienia się od rosyjskich wpływów. Jednym z pierwszych kroków reformatorów było zniesienie Rady Nieustającej, instytucji uważanej za narzędzie rosyjskiej kontroli nad Polską i ograniczającej władzę królewską.
Kluczowymi postaciami, które przyczyniły się do powstania Konstytucji 3 Maja, byli król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Król Stanisław August odegrał znaczącą rolę w pracach nad konstytucją, inspirując się między innymi rozwiązaniami amerykańskimi. Ignacy Potocki, marszałek wielki litewski, był jednym z głównych architektów reform. Hugo Kołłątaj, związany ze środowiskiem postępowych pisarzy zwanym Kuźnicą Kołłątajowską, wniósł do projektu radykalne idee. Wśród twórców wymienia się także Adama Stanisława Krasińskiego i sekretarza królewskiego Scipione Piattoliego. Marszałek Sejmu Stanisław Małachowski również odegrał kluczową rolę w przeprowadzeniu reform. Prace nad projektem konstytucji prowadziła specjalna Deputacja do Formy Rządu.
Główne postanowienia i reformy ustroju
Konstytucja 3 Maja wprowadziła szereg fundamentalnych reform ustrojowych. Jedną z najważniejszych było ustanowienie monarchii konstytucyjnej z dziedzicznym tronem. Wprowadzono trójpodział władzy inspirowany myślą Monteskiusza na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy Sejm, składający się z Izby Poselskiej i Senatu, wybierany co dwa lata. Sejm miał prawo uchwalać prawa, nakładać podatki i kontrolować inne organy władzy. Władzę wykonawczą powierzono dziedzicznemu monarsze oraz Straży Praw, czyli rządowi złożonemu z ministrów. Król stał na czele Straży Praw i miał prawo mianować ministrów, biskupów, senatorów, urzędników i oficerów. Akty królewskie wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Władzę sądowniczą sprawowały niezależne sądy różnych instancji, w tym sądy pierwszej instancji, trybunały główne dla prowincji oraz najwyższy sąd sejmowy dla spraw o przestępstwa przeciwko narodowi i królowi.
Konstytucja zniosła zgubną zasadę “liberum veto”, konfederacje i wolną elekcję monarchy. Ustanowienie dziedziczności tronu miało wzmocnić władzę wykonawczą i zapewnić stabilność państwa. Konstytucja przyznała częściowe prawa mieszczanom, w tym bezpieczeństwo osobiste, prawo do posiadania majątków ziemskich oraz możliwość zajmowania stanowisk oficerskich i w administracji państwowej. Chłopi zostali objęci opieką prawa i rządu krajowego. Ograniczono także przywileje i immunitety prawne drobnej szlachty, aby zapobiec korupcji. Konstytucja uznawała religię katolicką za panującą, jednocześnie gwarantując tolerancję religijną.
Wprowadzenie trójpodziału władzy było fundamentalną zmianą, odchodzącą od dotychczasowego systemu i stanowiącą kluczowy element modernizacji państwa. Ta zasada, będąca osiągnięciem oświeceniowej myśli politycznej, miała na celu stworzenie bardziej zrównoważonego i odpowiedzialnego rządu. Chociaż Konstytucja rozszerzyła prawa mieszczan i objęła ochroną prawną chłopów, to jednak w dużej mierze zachowała istniejącą hierarchię społeczną i nie zniosła poddaństwa. Ustanowienie dziedzicznej monarchii, choć miało na celu wzmocnienie władzy wykonawczej i zapewnienie stabilności, budziło również kontrowersje.
Reakcje na uchwalenie Konstytucji
Konstytucja została uchwalona w Zamku Królewskim w Warszawie, który w tamtym czasie był centrum politycznym Rzeczypospolitej. Reakcje na uchwalenie Konstytucji 3 Maja były różnorodne. Początkowo panował entuzjazm, a zwolennicy reform ogłosili, że “Ojczyzna jest ocalona”. Powołano Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji, mające na celu wspieranie i promowanie nowych praw. Jednakże, część konserwatywnej szlachty, obawiając się utraty swoich przywilejów i wzmocnienia władzy monarszej, wyraziła silny opór. Niektórzy uważali uchwalenie konstytucji za zamach stanu.
Wrogie reakcje nadeszły również ze strony sąsiednich mocarstw, zwłaszcza Rosji i Prus, które w konstytucji widziały zagrożenie dla swoich interesów i istniejącej równowagi sił. Przeciwnicy konstytucji zawiązali konfederację targowicką i zwrócili się do Rosji o interwencję. Z drugiej strony, w niektórych częściach Europy, na przykład w Wielkiej Brytanii, Holandii i Włoszech, konstytucja spotkała się z pozytywnym przyjęciem i pochwałami w prasie. Nawet tak konserwatywny myśliciel jak Edmund Burke chwalił “polską rewolucję”. Szybkie powołanie Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji dowodzi silnego poparcia dla reform wśród wielu Polaków, którzy rozumieli konieczność zmian. Jednak opór części szlachty, czego przykładem jest konfederacja targowicka, ujawnił głębokie podziały w społeczeństwie. Pozytywne reakcje w Europie sugerują, że konstytucja była postrzegana jako postępowe osiągnięcie, pomimo braku powszechnego poparcia ze strony wszystkich mocarstw.
Konstytucja 3 Maja obowiązywała jedynie przez około 14 miesięcy (od 3 maja 1791 roku do 24 lipca 1792 r.). Za datę końca obowiązywania dokumentu uznaje się 24 lipca 1792 roku. Przyczyną jej krótkiego istnienia była rosyjska interwencja wojskowa w 1792 roku, do której doszło na zaproszenie konfederacji targowickiej. Nastąpiła wojna polsko-rosyjska. Król Stanisław August, nie widząc szans na zwycięstwo, ostatecznie przyłączył się do konfederacji targowickiej, co w praktyce oznaczało unieważnienie konstytucji. W konsekwencji doszło do II rozbioru Polski w 1793 roku. Ostatecznie Rzeczpospolita zniknęła z mapy po trzecim rozbiorze w 1795 roku.
Powiązania historyczne z Uniwersałem Połanieckim
Połaniec zajmuje szczególne miejsce w polskiej historii ze względu na swoje powiązania z Tadeuszem Kościuszką i Uniwersałem Połanieckim, wydanym 7 maja 1794 roku. Uniwersał Połaniecki był dekretem wydanym podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, przyznającym ograniczoną wolność osobistą chłopom pańszczyźnianym i mającym na celu zachęcenie ich do udziału w walce o niepodległość. Podczas gdy Konstytucja 3 Maja skupiała się na reformie struktury państwa, Uniwersał Połaniecki dotyczył nierówności społecznych ówczesnych czasów, szczególnie trudnej sytuacji chłopów. Choć wydany po Konstytucji, można postrzegać jako ucieleśnienie części postępowego ducha wcześniejszego dokumentu.
Uniwersał Połaniecki można postrzegać jako rozwinięcie i radykalizację pewnych idei zawartych w Konstytucji 3 Maja, zwłaszcza w odniesieniu do chłopów. Był on wymuszoną przez potrzebę chwili (powstanie) próbą realizacji postulatów, które Konstytucja ledwie zasygnalizowała, pokazując ewolucję myślenia polskich elit o konieczności włączenia mas ludowych w sprawy narodu dla ratowania państwa. Mimo postępowego charakteru obu aktów, ani Konstytucja, ani Uniwersał nie zdołały uratować Rzeczypospolitej przed ostatecznym, III rozbiorem w 1795 roku. Stały się jednak ważnymi symbolami polskiej myśli państwowej, dążeń do reform i walki o niepodległość.
Trwałe dziedzictwo Konstytucji 3 Maja
Konstytucja 3 Maja z 1791 roku była monumentalnym osiągnięciem w polskiej historii. Miała ogromne i trwałe znaczenie dla polskiej tożsamości narodowej. Stała się symbolem walki o niepodległość w okresie rozbiorów. Wprowadziła przełomowe zasady, takie jak trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, monarchię dziedziczną oraz ochronę chłopów. Co najważniejsze, zniosła liberum veto, praktykę, która przez długi czas paraliżowała Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Konstytucja miała na celu modernizację państwa, wzmocnienie jego suwerenności oraz zapewnienie większej równości i sprawiedliwości dla jego obywateli. Pomimo krótkiego okresu obowiązywania, Konstytucja stała się symbolem polskich aspiracji do niepodległości i sprawiedliwego społeczeństwa, inspirując przyszłe pokolenia w okresie zaborów i później.
Jej idee, choć nie w pełni zrealizowane, stały się ważnym elementem polskiej tożsamości narodowej i inspiracją dla kolejnych pokoleń walczących o wolną i suwerenną Polskę. Pamięć o Konstytucji 3 Maja jest żywa do dziś, a jej rocznica obchodzona jest jako jedno z najważniejszych świąt państwowych, przypominając o wartościach takich jak wolność, demokracja i patriotyzm.
Dziękujemy, że przeczytałaś/eś nasz artykuł. Twój czas spędzony na Portalu jest dla nas najlepszym podziękowaniem za naszą pracę. Jeśli chcesz być na bieżąco z informacjami, zapraszamy do naszego serwisu ponownie! Jeżeli podobał Ci się artykuł podziel się z innymi udostępniając go w mediach społecznościowych.
