Połaniec na przełomie XIX i XX

🔊 Czytaj artykuł

Rozwój gospodarki miejskiej i stanu zaludnienia miast Polski w XIX wieku jest podstawowym elementem kształtujących się wówczas stosunków kapitalistycznych. Charakter zachodzących ówcześnie procesów urbanizacyjnych wysuwał miasta na czoło przemian gospodarczych, stanowiąc centra lokalizującego się w ich obrębie rzemiosła, przemysłu i handlu oraz rozwijającej się zmodyfikowanej administracji. Rozwój kapitalizmu już w ciągu pierwszej połowy XIX wieku doprowadził do dużego zróżnicowania terytorium Królestwa Polskiego. Wyrażało się to między innymi w szybkim rozwoju niektórych miast i świeżo formujących się ośrodków miejskich, wobec którego poważna część drobnych przeważnie miasteczek pozostawała w tyle. W tym okresie Połaniec znalazł się w bardzo ciężkiej sytuacji gospodarczej. Aby powiększyć dochody miejskie zubożeni obywatele postanowili w 1801 roku dopuścić licznych już w tym czasie żydów do wspólnej propinacji. Suma reńskich 96, ma być na publiczne dobro całego miasta obrócona.

Handel, przemysł i rolnictwo, to tylko gospodarcza sfera życia, stan i rozwój miasteczek. Inną płaszczyzną oddziaływań był wpływ decyzji polityczno-administracyjnych w tym, szczególnie ukazu o przemianowaniu na osady, niektórych miast Królestwa Polskiego. Reforma miejska z 1869 roku, przeprowadzona z inspiracji władz carskich, zasadniczo objęła drobne miasteczka, które w okresie bujnego po 1864 roku rozwoju kapitalizmu nie nadążały za ogólnym tempem przemian. Status gospodarczy Połańca wpływał bezpośrednio na jego ocenę u władz gubernialnych. Gubernator radomski charakteryzując 63 ośrodki miejskie stwierdził, że są one miastami “tylko z nazwy”, w których przeważającą liczbę mieszkańców stanowią mieszczanie rolnicy. 25 spośród tych miast złożyło prośbę o zamianę na isady – w tym również Połaniec. Wraz z 53 ośrodkami ukazem z dnia 1 czerwca 1869 roku podzielił los miast guberni radomskiej zamienionych na osady.

Połaniec był miasteczkiem, w którym rolnictwo stanowiło jedno z podstawowych zajęć polskiej części ludności, dostarczając produktów rolnych na miejscowe targi. Podstawą wyżywienia ludności były ziemniaki, których uprawa ciągle się zwiększała. Dzięki temu w połowie XIX wieku rozpoczęto produkcję wódki na skalę przemysłową, przy zastosowaniu nowoczesnych urządzeń i maszyn. W 1898 roku rząd rosyjski wprowadził monopol spirytusowy. Produkcja wódki dawnymi metodami stała się nieopłacalna i uległa likwidacji. Połaniec leżał w pobliżu granicy z Galicją, toteż jego mieszkańcy mieli możność zaopatrywania się w tanią wódkę przemycaną z zaboru austriackiego. Według sprawozdania połanieccy rolnicy posiadali 90 wołów i 67 koni. Zdaniem sprawozdawcy miasto położone jest w okolicy bardzo niezdrowej, mokrej, malarycznej, szczególnie tereny nad Czarną są groźne bowiem, po powodziach wiosennych rozlewiska wodne pozostają przez cały rok.

Żydzi zajmowali się handlem i spławem zboża Wisłą. Rynek stanowił niewątpliwie najzamożniejszą część miasta. W domach przy nim stojących, w większości należących do Żydów mieściły się sklepy różnych branż, jak również piekarnie, szynki i zajazd. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajdowały się gorzelnie, których właściciele mieli również prawo sprzedawać hurtem i szynkować wódkę. Początkowo należały one wyłącznie do Polaków, ale po ugodzie zawartej między katolikami a starozakonnymi, ci ostatni zostali dopuszczeni do wspólnej propinacji. Produkowany alkohol sprzedawano w wielu rozmieszczonych w mieście i na przedmieściach szynkach, których właściciele “skąd im się podoba mają prawo sprowadzać trunki…”. W roku 1864 było takich miejsc w Połańcu 6.

Innym zajęciem społeczności żydowskiej było rzemiosło. Za rządów burmistrza Widulińskiego tj. w roku 1818 Połaniec liczył 207 domów, a ludność miasta wynosiła 1662 osoby, w tym katolików 1506 i 156 starozakonnych. Dowiadujemy się również, że w mieście żyło 265 rolników i 47 rzemieślników, tj. 1 bednarz, 2 grabarzy, 3 kowali, 1 murarz, 2 rzeźników, 3 piekarzy, 10 szewców, 1 tracz, 2 cieśli, 10 garncarzy, 1 kotlarz, 5 krawców, 1 rymarz, 3 stolarzy i 2 tkaczy.

Połanieccy mieszczanie-rolnicy posiadali drobne gospodarstwa nieznacznie 3 morgi, a nawet mniejsze. Mocą ukazu marcowego z 1864 roku 14 włościan z Połańca otrzymało na własność 39 morgów i 263 pręty ziemi tj. ok. 22 ha.

Dziewiętnastowieczny Połaniec zaliczano do grupy miasteczek, których dochód wahał się w granicach 500-1000 i więcej rubli (1843 – 763 rb., 1850 – 105 rb., 1863 – 1320 rb.). Był on obok Skaryszewa znanym ośrodkiem handlu, o czym może świadczyć liczba jarmarków. Władze miejskie zabiegały o utrzymanie wszelkiego typu wymiany towarowej ponieważ przyczyniła się ona do podnoszenia zamożności prowadzących handel mieszczan, a kasie miejskiej przynosiła dochody z opłat za wstęp na targowisko. Połaniec w latach osiemdziesiątych XIX wieku posiadał garbarnię. Również w końcu XIX wieku lub na przełomie XIX i XX wieku wystawiono w Połańcu wiatrak, który istniał w okresie międzywojennym.

Na początku XX wieku Połaniec liczył 294 domy i 3400 mieszkańców, wśród których znajdowało się: 72 szewców, 28 krawców, 10 czapników, 26 szklarzy, 16 kowali, 28 cieśli, 7 piekarzy, 4 koszykarzy, 9 rzeźników. Pojawiła się także nadzieja rozwoju przemysłu, gdyż 4 maja 1899 roku na głębokości 380 stóp (ok. 114 m) odkryto węgiel kamienny.

W czerwcu 1914 roku zginął w zamachu arcyksiążę Ferdynand, austriacki następca tronu. Rozpoczęła się I wojna światowa. Przeciwko sobie stanęli zaborcy Polski. W Galicji powstały legion a ich komendantem został Józef Piłsudski.

Zawierucha wojenna po raz kolejny ogarnęła Połaniec. Przez osadę przelewały się wojska austriackie i rosyjskie. Był strach, epidemie i głów. Połaniec w 1914 roku liczył ok. 4 tysięcy mieszkańców, z czego 1200 stanowili Żydzi. Niektórzy mieszkańcy miasteczka brali czynny udział w walkach, służąc w Legionach Piłsudskiego. Jeden z jej mieszkańców, Bolesław Kubik poległ na polach pod Rokitną 13 czerwca 1915 roku.

Lata wielkiej wojny nie przyniosły miastu zniszczenia. Poczyniono nawet pewne inwestycje o znaczeniu strategicznym. W 1916 roku po zajęciu Połańca przez Austriaków wzniesiono drugi drewniany most na rzece Czarnej usytuowany na miejscu obecnego żelbetonowego przy ul. Kazimierza Wielkiego. Późniejsze jego losy nie są wiadome, przypuszczalnie został zniszczony. 15 października 1917 roku odbyły się w Połańcu pierwsze uroczystości kościuszkowskie. Ustawiono krzyż na wzgórzu. Z ustaniem okupacji i austriackiej zarządzone zostały przez władze polskie wybory do rady gminnej na podstawie dekretu z 27 października 1918 roku. Pierwszym wójtem wybrano Jana Kosa rodem z Kamieńca.

Życie Połańca zaczęło się powoi stabilizować w nowej sytuacji społeczno-gospodarczej, politycznej i kulturalnej.

Źródło: Halina Madej, “Połaniec między wojnami”, Połaniec 2000
Wydawca: Towarzystwo Kościuszkowskie w Połańcu