Inteligencja
Pojęcie “inteligencji” nie było nigdy jednoznaczne, a ponadto zmieniało swoje znaczenie w miarę upływu czasu. Raz obejmowało ono wyłącznie ludzi z wyższym wykształceniem, innym razem nawet takich, którzy nie ukończyli szkoły średniej. Niektóre zawody, których członkowie zaliczali się do inteligencji w XIX i XX wieku, posiadały wielowiekową tradycję. Są to duchowni, adwokaci, lekarze. Jednak w dawnej przeszłości nie wytworzyli oni wspólnego środowiska, wtopieni byli w społeczeństwo stanowe. Inteligencja jako grupa społeczna na ziemiach polskich pojawiła się w końcu XVIII wieku. Janusz Żarnowski w swojej pracy poświęconej inteligencji polskiej, podkreśla nieostrość tego pojęcia w okresie międzywojennym, utożsamiając równoznacznie z tzw. “pracownikami umysłowymi” w szerszym znaczeniu, a węższym z tzw. “inteligencją właściwą”.
Wśród inteligencji małomiasteczkowej najliczniejszą stanowili nauczyciele i urzędnicy. W Połańcu istniała szkoła powszechna, która zatrudniała 14 nauczycieli. Inteligencja małomiasteczkowa w znacznym stopniu była elementem napływowym, przejściowym. Do miasteczka przybywał ksiądz w charakterze wikarego i po kilku latach opuszczał swoją parafię. Młody lekarz zazwyczaj decydował się na Pobyt stały w małym mieście tylko wówczas, gdy mógł liczyć na określone korzyści materialne. Znaczna część lekarzy po kilku latach szukała zatrudnienia w większych miastach. To samo można powiedzieć o nauczycielach, czy też inżynierach. Najbardziej osiadłymi przedstawicielami byli zazwyczaj aptekarze, przeważnie ci, którzy byli właścicielami aptek. W Połańcu aptekę prowadzili: J. Niefidowicz, K. Szachnowski, Szczerba.
Środowisko inteligenckie przede wszystkim stanowiła trzecia grupa społeczna tzw. elita towarzyska. Kryteria przynależności były tu dość różnorodne. Do niewątpliwych można zaliczyć wykształcenie, przeważnie wyższe. Ważnymi wskaźnikami przynależności do tej grupy były: odpowiedni standard materialny oraz stanowisko kierownicze. Styl życia obowiązujący w środowisku wymagał bywania na różnego rodzaju przyjęciach, festynach, udzielania się społecznego, znajomości wydarzeń politycznych, kulturalnych, a także posiadania odpowiednich manier. W środowisku połanieckim do tej grupy można zaliczyć nauczycieli szkoły powszechnej, a głównie jej kierownika Michała Jańczuka, który funkcję tę pełnił od 1925 do 1950 roku. Wśród nauczycieli szkoły powszechnej można wymienić: J. Dominikowska, E. Litwińska, H. Jańczukowa, S. Jezior, S. Wiechówna i inni. Elitę małomiasteczkową reprezentował krąg medyczny: lekarz, pielęgniarka, położna. Połaniecka służba zdrowia reprezentowana była przez następujące osoby: Strohmana Jankiela urodzonego w 1853 roku, dyplom został wydany w 1874 roku przez Gubernialny Urząd Lekarski w Kielcach; Grelewski Marian urodzony w 1893 roku, dyplom został wydany w 1914 roku przez Szkołę Felczerską Ziemską w Penzie; Dominek Rozalia z Zębalów, urodzona w 1896 roku, dyplom otrzymała w 1924 roku, wydała go Państwowa Szkoła Położnych w Krakowie; Filipek Rozalia urodzona w 1904 roku, dyplom został wydany w roku 1926 przez Państwową Szkołę Położnych w Krakowie. W maju 1930 roku osiadła w osadzie Połaniec dr Zofia Kiriacka Wasiuchnowa.
Filarem elity małomiasteczkowej był ksiądz, którego publiczne wypowiedzi i osądy traktowano szczególnie poważnie, a ich duży rezonans w małomiasteczkowym społeczeństwie odpowiadał prestiżowi, jaki posiadał i jakim cieszył się moralny i duchowy przywódca, zwierzchnik i ojciec parafii. Takim autorytetem w Połańcu cieszył się ksiądz proboszcz Teodor Janowski. Należy wymienić tu również założyciela Stowarzyszenia Młodzieży Katolickiej, działacza społeczno-politycznego, wikariusza ks. Stanisława Wronę.
Jak w całej Polsce międzywojennej, relatywnie duży był i w województwie kieleckim procent inteligencji żydowskiej. W żydowskim społeczeństwie funkcjonująca “elita” dobrana była na nieco innych zasadach. Różnice te wynikały z braku żydowskiej kadry urzędniczej, ściśle religijnego charakteru szkolnictwa żydowskiego, odmiennej kultury oraz specyfiki zawodowej tej ludności. Częściej wchodziły do niej osoby posiadające jedynie duże kapitały, a walory intelektualne i osobowe sprowadzano do wiedzy filozoficznej i religijnej. Żydowscy przywódcy religijni, małomiasteczkowi rabini posiadali większy autorytet i poważanie niż księża, choć w obu społecznościach istniały grupy wyłamujące się z życia religijnego i kwestionujące prymat tych osób. Funkcje rabina pełnił w Połańcu Izrael Majer Rapaport.
W społeczeństwie połanieckim znaczącą rolę odgrywała miejscowa inteligencja. Jednak przeważającą grupą w mieście byli mieszczanie — rolnicy, którzy mieli decydujący wpływ na życie mieszkańców Połańca.
Źródło: Halina Madej, “Połaniec między wojnami”, Połaniec 2000
Wydawca: Towarzystwo Kościuszkowskie w Połańcu